بازار مشتقه (Derivatives Market) یکی از انواع بازارهای مالی است که در آن، ابزارهای مالی و کالایی به عنوان دارایی پایه (Underlying Asset) به‌کار می‌روند و ابزارهای مشتقه (Derivative Instruments) به دست می‌آیند. ابزارهای مشتقه، ابزارهایی هستند که ارزش آنها از دارایی پایه‌ای که به آن مرتبط هستند مشتق می‌شود. به عبارت دیگر، در بازار مشتقه، ارزش یک ابزار مالی یا کالایی به عنوان دارایی پایه، با استفاده از ابزار مشتقه‌ای که با آن مرتبط است، مشخص می‌شود.
با استفاده از ابزارهای مشتقه، افراد می‌توانند برای مدیریت ریسک‌های خود، ارزش دارایی‌های پایه را در آینده تخمین بزنند و سپس قراردادهایی را برای خرید یا فروش این ارزش‌ها در آینده منعقد کنند. همچنین، ابزارهای مشتقه به شرکت‌ها کمک می‌کنند تا در مقابل نوسانات قیمت دارایی‌های پایه‌ی خود، حفاظت کنند و درآمد خود را بهبود بخشند.
در این بازار، ابزارهای مشتقه برای مدیریت ریسک، حفاظت از سرمایه و همچنین کسب سود بیشتر به‌کار می‌روند. برخی از این ابزارها عبارتند از: آپشن ، سواپ ، قراردادهای آتی و سلف که در آنها قیمت و شرایطی مانند زمان، مقدار، قیمت و مشخصات دیگر تعیین شده و در آینده به محض رسیدن به زمان تعیین شده، به عنوان یک پرونده مالی مبادله می‌شوند.
با توجه به مزایا و معایب بازار مشتقه، مدیران سرمایه‌گذاری، شرکت‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و همچنین سرمایه‌گذاران خصوصی در سراسر جهان، از این بازار استفاده می‌کنند تا ریسک خود را مدیریت کرده و به سود بیشتری دست یابند.
دارایی‌ها پایه می‌توانند دو نوع زیر باشند:
دارای‌های مالی: شامل ابزارهای مالی، شاخص‌های مالی، نرخ ارز، نرخ بهره، سهام و ...
دارایی‌های کالایی: شامل محصولات پتروشیمی، فلزات اساسی، طلا، زعفران، سکه و ...
در این بازار، همانند سایر بازارهای مالی، ابزارهای مختلفی وجود دارد که افراد بر اساس نیازمندی‌ها و انتظارات خود از آنها استفاده می‌کنند. هر کدام از این ابزارها می‌تواند بر روی یک دارایی پایه، مانند دارایی‌های مالی یا کالایی، قرار گیرد.
مهم‌ترین ابزارهای این بازار عبارتند از:
- قراردادهای اختیار معامله یا آپشن (Option)
- قراردادهای آتی و پیمان‌های آتی (Futures Contracts)
- قراردادهای سلف (Forwards Contracts)
- قراردادهای سوآپ (Swap)
در ادامه، به تعریف هر کدام از این ابزارها می‌پردازیم.
- قراردادهای اختیار معامله یا آپشن: این نوع قراردادها به دو شکل خرید و فروش دارایی پایه (مثلاً سهام، ارز، کالا و ...) در تاریخ مشخصی در آینده، با یک قیمت مشخص را برای خریدار فراهم می‌کند، ولی خریدار حق دارد در آن تاریخ قرارداد را به اجرا در نیاورد. این ابزار به بازیافتن قیمت و ریسک مربوط به دارایی پایه کمک می‌کند.
- قراردادهای آتی و پیمان‌های آتی: در این نوع قراردادها، خریدار و فروشنده در تاریخ مشخصی در آینده، با یک قیمت مشخص، دارایی پایه را تحویل می‌گیرند. این ابزار به فعالان اقتصادی کمک می‌کند تا با ریسک پایین‌تر به تعیین قیمت و تضمین عرضه و تقاضا بپردازند.
- قراردادهای سلف: در این نوع قراردادها، خریدار و فروشنده در تاریخ مشخصی در آینده، با یک قیمت مشخص، دارایی پایه را تحویل می‌گیرند. این ابزار به تولید کنندگان کالا و خریداران آنها کمک می‌کند تا با ریسک کمتر به تعیین قیمت و تضمین عرضه و تقاضا بپردازند.
- قراردادهای سوآپ: این نوع قراردادها، یک ترکیب از قراردادهای سلف و آپشن است. در این قراردادها، خریدار و فروشنده در تاریخ مشخصی در آینده، با یک قیمت مشخص، دارایی پایه را تحویل می‌گیرند، اما خریدار حق دارد در آن تاریخ قرارداد را به اجرا در نیاورد. این ابزار به فعالان اقتصادی کمک می‌کند تا با ریسک پایین‌تر به تعیین قرارداد سود و زیان خود بپردازند. با استفاده از قراردادهای سوآپ، فروشندگان می‌توانند خود را در برابر نوسانات قیمتی محصولات پوشش دهند و خریداران هم به صورت گزینشی و با کنترل بیشتری بر روی ریسک، به سود دست یابند. همچنین، با استفاده از قراردادهای سوآپ، می‌توان مبالغ کمتری را نسبت به سایر ابزارهای مشتقه، به عنوان پاره‌ای از قیمت دارایی پایه، به عنوان تضمین قرارداد پرداخت کرد. به همین دلیل، قراردادهای سوآپ یکی از رایج‌ترین ابزارهای مشتقه در بازارهای جهانی است.
نحوه تعیین قیمت ها در بازار مشتقه و بازار نقدی:
در بازار نقدی، معاملات در لحظه انجام می‌شود و قیمت‌ها بر اساس تعامل عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند. اما در بازار مشتقه، معاملات برای زمان آینده و با استفاده از قراردادهایی که برای این منظور طراحی شده‌اند، صورت می‌گیرد. در واقع، در بازار مشتقه، معامله نه بر اساس قیمت فعلی دارایی‌ها، بلکه بر اساس قیمتی که برای آینده تعیین شده است، انجام می‌شود.
با توجه به این تفاوت، در بازار مشتقه، سرمایه‌گذاران باید با دقت و دانش کافی به بررسی شرایط و محصولات این بازار بپردازند تا از ضرر و زیان در آینده جلوگیری کنند. برای مثال، در قراردادهای آتی، قیمت‌هایی که برای آینده تعیین شده‌اند، ممکن است تحت تاثیر عواملی مانند شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حتی شرایط آب و هوا تغییر کنند و این تغییرات می‌توانند بر بازدهی سرمایه‌گذار تاثیرگذار باشند.
با این حال، بازار مشتقه به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که با استفاده از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی، قراردادهای آپشن و...، به مدیریت ریسک خود بپردازند و از فرصت‌های سرمایه‌گذاری در این بازار بهره‌مند شوند.
مزایای بازار یا ابزار مشتقه به شرح زیر است:
- مدیریت ریسک: سرمایه‌گذاران می‌توانند با استفاده از ابزارهای مشتقه، از تغییرات قیمت‌های محصولات در آینده و ریسک‌های بازار مانند نوسانات قیمتی محصولات محافظت کنند.
- امکان سرمایه‌گذاری در محصولاتی که دسترسی به آنها محدود است: در برخی موارد، دسترسی به بازار محصولاتی مانند نفت، طلا و ... محدود است. با استفاده از بازار مشتقه، سرمایه‌گذاران می‌توانند در این محصولات سرمایه‌گذاری کنند، بدون اینکه برای خرید مستقیم آنها نیاز به داشته باشند.
- افزایش نرخ بازده سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاران می‌توانند با استفاده از ابزارهای مشتقه، به سوددهی بیشتری نسبت به سرمایه‌گذاری مستقیم در بازار کالایی دست یابند.
- افزایش نرخ نقدشوندگی: با استفاده از قراردادهای مشتقه، سرمایه‌گذاران می‌توانند از نرخ نقدشوندگی بالاتری نسبت به بازار کالایی بهره‌مند شوند.
- افزایش شفافیت بازار: بازار مشتقه، به عنوان یک بازار رسمی با نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار، به افزایش شفافیت بازار کمک می‌کند.
با توجه به ماهیت پیچیده بازار مشتقه، معایب زیر ممکن است برای سرمایه‌گذاران وجود داشته باشد:
- ریسک بازار: بازار مشتقه بسیار پویاست و قیمت‌های قراردادها ممکن است بر اساس تغییرات در بازار کالایی یا اتفاقات دیگر تغییر کند. به همین دلیل، ریسک بازار برای سرمایه‌گذارانی که با این بازار آشنایی ندارند، می‌تواند بسیار بالا باشد.
- پیچیدگی: بازار مشتقه بسیار پیچیده است و به دلیل استفاده از ترکیبی از ریاضیات و نظریه‌های مالی، سرمایه‌گذارانی که با این بازار آشنایی ندارند، ممکن است دشواری در فهم آن داشته باشند.
- نوسان قیمت‌ها: نوسان قیمت‌ها در بازار مشتقه بسیار بالاست، به دلیل اینکه قیمت‌ها بر اساس تغییرات در بازار کالایی و اتفاقات دیگر تغییر می‌کنند. بنابراین، سرمایه‌گذاران باید به میزان قابل توجهی ریسک را به عهده بگیرند.
