بازار مشتقه (Derivatives Market) یکی از انواع بازارهای مالی است که در آن، ابزارهای مالی و کالایی به عنوان دارایی پایه (Underlying Asset) به‌کار می‌روند و ابزارهای مشتقه (Derivative Instruments) به دست می‌آیند. ابزارهای مشتقه، ابزارهایی هستند که ارزش آنها از دارایی پایه‌ای که به آن مرتبط هستند مشتق می‌شود. به عبارت دیگر، در بازار مشتقه، ارزش یک ابزار مالی یا کالایی به عنوان دارایی پایه، با استفاده از ابزار مشتقه‌ای که با آن مرتبط است، مشخص می‌شود.
مهمترین ابزارهای این بازار عبارتند از:
- قراردادهای اختیار معامله یا آپشن (Option)
- قراردادهای آتی و پیمان‌های آتی (Futures Contracts)
- قراردادهای سلف (Forwards Contracts)
- قراردادهای سوآپ (Swap)
بازار آتی:
در دنیای پویای امروز، بازارهای مالی به عنوان نماینده‌های اصلی تعاملات مالی جامعه، نقشی حیاتی در تعیین مسیر اقتصادی ایفا می‌کنند. اما آیا می‌توانیم آینده را با دقت پیش‌بینی کنیم؟ این سوال از دیرباز جوابی پیچیده و دشوار داشته است. بازار آتی، به عنوان یکی از ابزارهای برجسته در دنیای مالی، تلاشی است برای پاسخ به این چالشات و تسهیل درک بهتر از تحولات آینده.
بازار آتی، جایگاه ویژه‌ای در دنیای مالی دارد؛ زیرا به افراد و شرکت‌ها این امکان را می‌دهد تا به فرصت‌ها و چالش‌های آینده با دقت بیشتری نگاه کنند. از طریق معاملات آتی، افراد می‌توانند قبل از وقوع رویدادها، مثلاً تغییرات قیمت‌ها یا نوسانات ارزش‌های مالی، به تصمیم‌گیری و اقدام مناسب پرداخته و ریسک‌های مرتبط با نوسانات بازار را بهینه‌تر مدیریت کنند.
قرارداد آتی:
قرارداد آتی یا (Future Contract) یک توافق نامه است که در آن خریدار و فروشنده تعهد می‌کنند کالای خاصی را در زمان و مکان معین در آینده تحویل دهند و تسویه کنند. در واقع، این قرارداد به ما اجازه می‌دهد که کالا را با قیمت ویژه‌ای که در زمان توافق مشخص شده، خریداری کنیم و در آینده تحویل بگیریم. این نوع معامله به خریداران امکان مدیریت ریسک نوسانات قیمتی و به فروشندگان امکان برنامه‌ریزی برای تولید و فروش در آینده را می‌دهد. به طور مثال، کشاورزان می‌توانند در فصل برداشت محصول، با انعقاد قرارداد آتی، از نوسانات قیمت محصول در آینده محافظت کنند. این ابزار برای کسانی که به دنبال کنترل نوسانات و مدیریت ریسک هستند، بسیار مناسب است.
انواع قرارداد های آتی:
- قراردادهای آتی کالا:
در این گروه، معاملات بر روی کالاهای فیزیکی و محصولات کشاورزی صورت می‌گیرد. این قراردادها به معامله‌گران امکان خرید و فروش کالاها در آینده با تعیین قیمت و شرایط خاص می‌دهد. مثال‌هایی از کالاهایی که در قراردادهای آتی کالا معامله می‌شود، عبارتند از: زعفران، نفت خام، طلا، نقره، گندم، ذرت و... .
برای مشاهده لیست قرارداد های آتی موجود در بورس کالای ایران اینجا کلیک کنید.
- قراردادهای آتی مالی:
این گروه شامل معاملات بر روی ابزارهای مالی نظیر سهام، ارزها، اوراق قرضه و شاخص‌های مالی می‌شود. در این قراردادها، معامله‌گران قراردادهایی را برای خرید یا فروش این ابزارهای مالی در آینده به تعیین قیمت و تاریخ مشخص می‌کنند. این ابزارها به معامله‌گران امکان مشارکت در بازار سهام، ارزها و دیگر ابزارهای مالی را می‌دهند.
برخی از مثال‌های قراردادهای آتی مالی عبارتند از: قراردادهای آتی سهام، قراردادهای آتی ارز، قراردادهای آتی نرخ بهره، قراردادهای آتی شاخص‌های مالی.
این تقسیم‌بندی به معامله‌گران امکان مشارکت در بازارهای مختلف با تنوعی از ابزارهای مالی و کالاها را می‌دهد و این تنوع باعث جذب مخاطبان متنوعی به بازار آتی می‌شود.
ویژگی‌های قرارداد ها در بازار آتی:
شاخص‌های بازار آتی، با استناد به هر قرارداد آتی قانونی، ویژگی‌های منحصربه‌فردی را رعایت می‌کنند که در مفاد قرارداد ذکر شده است؛ این ویژگی‌ها عبارتند از:
- دارایی پایه (Underlying Asset): هر قرارداد آتی دارای یک دارایی پایه مشخص است که معامله بر روی آن صورت می‌گیرد. این دارایی می‌تواند کالاهای فیزیکی مانند نفت، طلا، گندم یا ابزارهای مالی مانند سهام یا ارز باشد.
- اندازه قرارداد (Contract Size): اندازه قرارداد تعیین می‌کند که در هر قرارداد آتی، چه مقداری از دارایی پایه معامله می‌شود. این به صورت واحد‌هایی مشخص می‌شود، مثلاً برای کالای زعفران ممکن است به کیلوگرم، و برای سهام به تعداد سهام باشد.
- وجه تضمین اولیه (Initial Margin): این وجه به عنوان ضمانت اجرای قرارداد توسط معامله‌گران در ابتدای معامله واریز می‌شود. این مبلغ به عنوان تضمین اجرای معامله و جبران ضررهای ممکن بهره‌برداری می‌شود.
- حداقل وجه تضمین (Maintenance Margin): این مبلغ که از وجه تضمین اولیه کمتر است، حداقل میزان وجهی است که معامله‌گر باید در حساب خود نگه دارد تا از لغو معامله جلوگیری شود.
- تاریخ سررسید (Expiration Date): تاریخی که در آن قرارداد آتی منقضی می‌شود و معامله بر اساس شرایط تعیین شده در قرارداد به انجام می‌رسد.
- قیمت تسویه روزانه (Daily Settlement Price): قیمتی که به عنوان قیمت تسویه‌گری معاملات روزانه استفاده می‌شود و مبنای محاسبه سود و زیان معاملات می‌شود.
- حجم (Volume): تعداد کل قراردادهای معامله شده در یک دوره زمانی مشخص.
- ارزش (Value): ارزش کل معاملات بر اساس ضرب قیمت تسویه روزانه در حجم معامله‌شده.
- حد نوسان قیمت روزانه (Daily Price Limit): حداکثر میزان نوسان مجاز قیمت در یک روز معاملاتی.
- کارمزد (Commission): مبلغی که به عنوان کارمزد برای خدمات بورسی و تسهیل معاملات از معامله‌گران دریافت می‌شود.
- جریمه (Penalty): معامله‌گرانی که تعهدات خود را نقض کنند، ممکن است مورد جریمه قرار گیرند.
این ویژگی‌ها مهمی هستند که در ایجاد و اجرای قراردادهای آتی نقش بازی می‌کنند و از تنظیمات دقیق و مشخص در معاملات اطمینان حاصل می‌کنند. این دستورالعمل‌ها به معامله‌گران کمک می‌کنند تا معاملات خود را با اطمینان و بهبود مدیریت ریسک انجام دهند.
محبوبیت بازار آتی:
بازار آتی یکی از محبوب‌ترین بازارهای جهانی در میان معامله‌گران بورس‌های دنیا به حساب می‌آید. این جذابیت چندوجهی بازار آتی به دلیل توجه به نیازها و توقعات مختلف افراد، مؤسسات و شرکت‌هاست. عوامل زیادی در ایجاد این پرطرفداری دخیل هستند که می‌توان آنها را به صورت زیر مورد بررسی قرار داد:
- تأمین منافع: بازار آتی این امکان را به خریداران و فروشندگان می‌دهد که به طریقی کاملاً شفاف و با کنترل بر روند تغییرات بازار، منافع خود را تأمین کنند. خریداران می‌توانند به قیمت ثابتی کالاها را پیش‌خرید کنند و از نوسانات آتی درآمد خود را تضمین کنند، در حالی که فروشندگان می‌توانند به قیمت معین کالاها را در آینده پیش‌فروش کنند و بازده خود را بهبود بخشند.
- فرصت کسب سود: بازار آتی یک زمینه رقابتی برای نوسان‌گیران و سرمایه‌گذاران حرفه‌ای فراهم می‌کند. افرادی که توانایی پیش‌بینی درست از نوسانات بازار را دارند، می‌توانند از تغییرات قیمت‌ها بهره‌برداری کنند و سود سرشاری به دست آورند.
- تنوع معاملات: بازار آتی انواع کالاها و مواد را در بر می‌گیرد؛ از کالاهای کشاورزی گرفته تا فلزات گرانبها. این تنوع باعث می‌شود که معامله‌گران با توجه به تخصص و تجربه خود، به بازارهای مختلف وارد شوند و در معاملات خود تنوع ایجاد کنند.
- مدیریت ریسک: بازار آتی به افراد و شرکت‌ها امکان می‌دهد تا ریسک‌های مرتبط با نوسانات قیمت‌ها را به کمک قراردادهای آتی مدیریت کنند. این ابزار به تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان این امکان را می‌دهد که قبل از وقوع رویدادها، نقطه تعادلی را برای خرید و فروش کالاها به‌دست آورند.
- تأثیر در اقتصاد: بازار آتی نه تنها به افراد و شرکت‌ها کمک می‌کند تا منافع خود را بهبود بخشند، بلکه به رونق اقتصاد نیز کمک می‌کند. این بازار با ایجاد تعادل بین تقاضا و عرضه، به بهبود تجارت و تولید کمک می‌کند و در نهایت به ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی منجر می‌شود.
تفاوت بازار آتی و اختیار معامله:
بازار آتی (Futures Market) و اختیار معامله (Options Market) دو نوع بازار مالی هستند که در آنها معاملات مرتبط با دارایی‌های مالی و کالاها انجام می‌شود، اما دارای تفاوت‌های مهمی هستند. در اینجا به مهمترین تفاوت‌ها بین این دو بازار اشاره می‌کنم:
نوع تعهد:
- بازار آتی: در بازار آتی، طرفین (خریدار و فروشنده) تعهد دارند که در تاریخ سررسید قرارداد، دارایی پایه را تحویل بگیرند یا تحویل دهند. این به معنی تعهد فیزیکی به تحویل دارایی پایه است.
- اختیار معامله: در اختیار معامله، خریدار اختیار دارد اما تعهدی به خرید دارایی پایه ندارد. او در تاریخ سررسید می‌تواند تصمیم بگیرد که اختیار را استفاده کند یا نکند. فروشنده در اینجا تعهد دارد اما حق انتخاب با خریدار است.
حق الزام:
- بازار آتی: در این بازار، طرفین موظف به اجرای قرارداد هستند و تحت تمام شرایط باید تحویل دارایی پایه را انجام دهند.
- اختیار معامله: در این بازار، خریدار حق دارد اما تعهد ندارد که اختیار را استفاده کند. او می‌تواند در صورت تصمیم به استفاده از اختیار، فروشنده را ملزم به اجرای قرارداد کند.
هزینه اولیه:
- بازار آتی: در بازار آتی، معامله‌گران باید وجه تضمین اولیه (معمولاً درصدی از ارزش قرارداد) را به عنوان ضمانت اجرای معامله پرداخت کنند.
- اختیار معامله: در اختیار معامله، خریدار مبلغی به نام حق اختیار را به فروشنده پرداخت می‌کند. این مبلغ به عنوان هزینه حق اختیار شناخته می‌شود.
محدوده سود و زیان:
- بازار آتی: در بازار آتی، سود و زیان معامله مرتبط با تغییر قیمت دارایی پایه به صورت مستقیم تعیین می‌شود.
- اختیار معامله: در اختیار معامله، سود و زیان ممکن است به صورت غیرخطی باشد و به عوامل دیگری نیز از جمله تغییرات نرخ وقوع دارایی پایه و زمان بازگردانده شود.
به طور خلاصه، بازار آتی و اختیار معامله هر دو ابزارهای مالی برای مدیریت ریسک و سودآوری هستند، اما تفاوت‌های مهمی در ماهیت تعهدات، حقوق و تعهدات طرفین، هزینه‌ها و نوع سود و زیان دارند.
سوالات متداول:
