بازار مشتقه (Derivatives Market) یکی از انواع بازارهای مالی است که در آن، ابزارهای مالی و کالایی به عنوان دارایی پایه (Underlying Asset) به‌کار می‌روند و ابزارهای مشتقه (Derivative Instruments) به دست می‌آیند. ابزارهای مشتقه، ابزارهایی هستند که ارزش آنها از دارایی پایه‌ای که به آن مرتبط هستند مشتق می‌شود. به عبارت دیگر، در بازار مشتقه، ارزش یک ابزار مالی یا کالایی به عنوان دارایی پایه، با استفاده از ابزار مشتقه‌ای که با آن مرتبط است، مشخص می‌شود.
مهم‌ترین ابزارهای این بازار عبارتند از:
- قراردادهای اختیار معامله یا آپشن (Option)
- قراردادهای آتی و پیمان‌های آتی (Futures Contracts)
- قراردادهای سلف (Forwards Contracts)
- قراردادهای سوآپ (Swap)
قرارداد اختیار معامله:
در بازارهای مالی، ابزارها و قراردادهای متعددی وجود دارد که به معامله‌گران امکان می‌دهد از تغییرات قیمتی بهره‌برداری کنند. یکی از این ابزارها قرارداد اختیار معامله یا همان "اپشن" است.
قراردادهای اختیار معامله، به طور کلی، انواع مختلفی دارند که بر اساس ویژگی‌ها و شرایط مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند. در اینجا به توضیح انواع مختلف قراردادهای اختیار معامله با ذکر مثال خواهیم پرداخت:
1- بر اساس جهت معامله:
- اختیار خرید (Call Option)
- اختیار فروش (Put Option)
2- بر اساس زمان اعمال:
- اختیار معامله اروپایی (European Option)
- اختیار معامله آمریکایی (American Option)
3- بر اساس وضعیت نسبت به قیمت دارایی پایه:
- At-The-Money (ATM) یا در موقعیت بی تفاوت: زمانی که قیمت اعمال اختیار برابر با قیمت بازار دارایی پایه (سهم) است.
- In-The-Money (ITM) یا در موقعیت سود: زمانی که قیمت اعمال اختیار کمتر از قیمت بازار دارایی پایه (سهم) است.
- Out-of-The-Money (OTM) یا موقعیت در زیان: زمانی که قیمت اعمال اختیار بیشتر از قیمت بازار دارایی پایه (سهم) است.
1. بر اساس جهت معامله:
- اختیار خرید (Call Option):
این نوع از اختیار به خریدار اختیار خرید این امکان را می‌دهد که در آینده، یک دارایی معینی را با قیمت مشخصی خریداری کند. این قرارداد مفید است وقتی که فرد فکر می‌کند قیمت دارایی در آینده افزایش می‌یابد.
- اختیار فروش (Put Option):
با استفاده از این اختیار، خریدار اختیار فروش قادر است یک دارایی معینی را در تاریخ معین و با قیمت مشخصی بفروشد. وقتی که انتظار داریم قیمت یک دارایی کاهش پیدا کند، از این نوع اختیار استفاده می‌کنیم.
یک مثال برای اختیار خرید (Call Option) :
فرض کنید شما بازار سهام ایران را دنبال می‌کنید و به دلیل پیش‌بینی رشد قیمت سهم بانک صادرات در آینده، قصد دارید با استفاده از اختیار خرید (Call Option) روی این سهم سرمایه‌گذاری کنید.
در حال حاضر، قیمت سهم بانک صادرات در بازار ۱۰۰ ریال است و شما توقع دارید که قیمت آن در آینده افزایش خواهد یافت.
شما می‌توانید اختیار خرید (Call Option) را برای سهم بانک صادرات با قیمت اعمال (strike price) ۱۰۵ ریال بخرید. این به این معناست که شما حق دارید در زمان تعیین شده (مثلاً یک ماه بعد)، با قیمت اعمال ۱۰۵ ریال، هر سهم از بانک صادرات را خریداری کنید.
حالا سناریو‌های مختلفی برای اجرای این اختیار وجود دارد:
- سناریو شماره 1: قیمت سهم بانک صادرات در زمان اعمال اختیار (یک ماه بعد) بیشتر از ۱۰۵ ریال باشد:
در این صورت، شما می‌توانید از اختیار خرید استفاده کنید و سهم‌ها را با قیمت اعمال ۱۰۵ ریال خریداری کنید، حتی اگر قیمت بازار سهم بیشتر از ۱۰۵ ریال باشد. این به شما اجازه می‌دهد سود کنید، زیرا شما سهم‌ها را با قیمت کمتری خریده‌اید.
- سناریو شماره 2: قیمت سهم بانک صادرات در زمان اجرای اختیار (یک ماه بعد) کمتر از ۱۰۵ ریال باشد:
در این صورت، شما می‌توانید از اختیار خرید صرف‌نظر کنید، زیرا بهتر است سهم‌ها را با قیمت بازار کمتر از قیمت اجرایی خریداری کنید. در این حالت، اتلافی به عنوان هزینه اختیار خرید برای شما ایجاد می‌شود، اما شما این هزینه را تنها به اندازه ارزش اختیار پرداخت می‌کنید و سرمایه‌گذاری مستقیم در سهم بانک صادرات ندارید.
با خرید اختیار خرید (Call Option) بر روی سهم بانک صادرات، شما امکانات بیشتری در دست دارید تا به سود بیشتری دست یابید، اما برخی ریسک‌ها نیز وجود دارد که به علت عدم اجبار برای خرید سهم، شما ممکن است برخی از هزینه‌ها را از دست بدهید. این نوع اختیار معمولاً برای استفاده در استراتژی‌های معاملاتی و سرمایه‌گذاری‌های با ریسک مناسب توصیه می‌شود.
مثالی برای اختیار فروش (Put Option):
فرض کنید شما بازار سهام ایران را دنبال می‌کنید و به دلیل پیش‌بینی کاهش قیمت سهم بانک صادرات در آینده، قصد دارید با استفاده از اختیار فروش (Put Option) روی این سهم سرمایه‌گذاری کنید.
در حال حاضر، قیمت سهم بانک صادرات در بازار ۱۰۰ ریال است و شما توقع دارید که قیمت آن در آینده کاهش خواهد یافت.
شما می‌توانید اختیار فروش (Put Option) را برای سهم بانک صادرات با قیمت اعمال (strike price) ۹۵ ریال بخرید. این به این معناست که شما حق دارید در زمان تعیین شده (مثلاً یک ماه بعد)، با قیمت اعمال ۹۵ ریال، هر سهم از بانک صادرات را بفروشید.
حالا سناریو‌های مختلفی برای اجرای این اختیار وجود دارد:
- سناریو شماره 1: قیمت سهم بانک صادرات در زمان اعمال اختیار (یک ماه بعد) کمتر از ۹۵ ریال باشد:
در این صورت، شما می‌توانید از اختیار فروش استفاده کنید و سهم‌ها را با قیمت اعمال ۹۵ ریال بفروشید، حتی اگر قیمت بازار سهم کمتر از ۹۵ ریال باشد. این به شما اجازه می‌دهد سود کنید، زیرا شما سهم‌ها را با قیمت بیشتری فروخته‌اید.
- سناریو شماره 2: قیمت سهم بانک صادرات در زمان اجرای اختیار (یک ماه بعد) بیشتر از ۹۵ ریال باشد:
در این صورت، بهتر است از اختیار فروش صرف‌نظر کنید، زیرا بهتر است سهم‌ها را با قیمت بازار بیشتر از قیمت اعمال خریداری کنید. در این حالت، اتلافی به عنوان هزینه اختیار فروش برای شما ایجاد می‌شود، اما شما این هزینه را تنها به اندازه ارزش اختیار پرداخت می‌کنید و سرمایه‌گذاری مستقیم در سهم بانک صادرات ندارید.
با خرید اختیار فروش (Put Option) بر روی سهم بانک صادرات، شما می‌توانید در صورت کاهش قیمت سهم، سود کسب کنید و بهترین استراتژی برای مقابله با ریسک کاهش قیمت سهم را انتخاب کنید. این نوع اختیار معمولاً برای محافظه‌کاران و سرمایه‌گذارانی که قصد دارند در برابر افت قیمت دارایی‌ها محافظه‌کاری کنند، توصیه می‌شود
2- بر اساس زمان اعمال:
- اختیار معامله اروپایی: فقط در تاریخ سررسید (expiration date) قابل اعمال است.
- اختیار معامله آمریکایی: در هر زمانی قبل از تاریخ سررسید قابل اعمال است.
یک مثال برای زمان اعمال:
فرض کنید شما یک سرمایه‌گذار هستید و بازار نفت را دنبال می‌کنید. در این زمان، قیمت یک بشکه نفت در بازار 100 دلار است و شما توقع دارید که قیمت آن در آینده افزایش خواهد یافت.
- اختیار معامله اروپایی (European Option):
حالا فرض کنید شما یک اختیار معامله اروپایی با قیمت اجرایی 105 دلار (strike price) برای بشکه نفت خریداری کرده‌اید و تاریخ انقضاء (expiration date) این اختیار یک ماه بعد است. این به این معناست که تنها در تاریخ انقضاء می‌توانید از این اختیار استفاده کنید.
اگر در تاریخ انقضاء قیمت یک بشکه نفت بیشتر از 105 دلار باشد، شما می‌توانید از این اختیار استفاده کنید و بشکه نفت را با قیمت 105 دلار خریداری کنید. اما اگر در تاریخ انقضاء قیمت بشکه نفت کمتر از 105 دلار باشد، شما تنها هزینه‌ای که پرداخت می‌کنید، هزینه اختیار خرید است و از این اختیار استفاده نمی‌کنید. در این صورت، شما می‌توانید بشکه نفت را با قیمت بازار خریداری کنید.
- اختیار معامله آمریکایی (American Option):
حالا فرض کنید شما یک اختیار معامله آمریکایی با قیمت اجرایی 105 دلار (strike price) برای بشکه نفت خریداری کرده‌اید و تاریخ انقضاء (expiration date) این اختیار نیز یک ماه بعد است. اما در این حالت، شما می‌توانید از این اختیار در هر زمان قبل از تاریخ انقضاء استفاده کنید.
اگر در هر زمان قبل از تاریخ انقضاء قیمت یک بشکه نفت بیشتر از 105 دلار باشد، شما می‌توانید از این اختیار استفاده کنید و بشکه نفت را با قیمت 105 دلار خریداری کنید. به عبارت دیگر، شما حتی اگر قیمت نفت در اوایل ماه بعد از 105 دلار برود، می‌توانید از این اختیار استفاده کنید و از سود حاصل از خرید با قیمت کمتر استفاده کنید.
در نتیجه، اختلاف اصلی بین اختیارهای اروپایی و آمریکایی این است که اختیارهای اروپایی تنها در تاریخ انقضاء قابل اجرا هستند، در حالی که اختیارهای آمریکایی می‌توانند در هر زمان قبل از تاریخ انقضاء اجرا شوند.
نکته: در بازار سهام ایران تنها اختیارهای معمولی اروپایی معامله می‌شوند و اختیارهای مدل امریکایی در حال حاضر موجود نیستند.
3. بر اساس وضعیت نسبت به قیمت دارایی پایه:
At-The-Money (ATM) یا در موقعیت بی تفاوت:
- زمانی که قیمت اعمال اختیار معامله با قیمت بازار دارایی پایه برابر است.
In-The-Money (ITM) یا در موقعیت سود:
- برای اختیار خرید: زمانی که قیمت اعمال اختیار معامله کمتر از قیمت بازار دارایی پایه است.
- برای اختیار فروش: زمانی که قیمت اعمال اختیار معامله بیشتر از قیمت بازار دارایی پایه است.
Out-of-The-Money (OTM) یا موقعیت در زیان:
- برای اختیار خرید: زمانی که قیمت اعمال اختیار معامله بیشتر از قیمت بازار دارایی پایه است.
- برای اختیار فروش: زمانی که قیمت اعمال اختیار معامله کمتر از قیمت بازار دارایی پایه است.
هر یک از این قراردادهای اختیار معامله ویژگی‌ها، استفاده‌ها و ریسک‌های خاص خود را دارد. انتخاب بین آنها بستگی به استراتژی معامله‌گر، تحلیل بازار و ترجیحات شخصی دارد.
انواع قرارداد اختیار معامله
یک مثال برای وضعیت نسبت به قیمت دارایی پایه:
- At-The-Money (ATM) یا در موقعیت بی تفاوت:
قیمت سهم بانک صادرات در بازار در حال حاضر 5،000 ریال است و قیمت اعمال اختیار هم 5،000 ریال تعیین شده است.
حالت ATM به این معناست که اختیار خرید (Call Option) شما در وضعیت بی تفاوت قرار دارد. با توجه به اینکه قیمت اعمال اختیار با قیمت بازار سهم برابر است، سود یا زیانی از اجرای اختیار به وجود نمی‌آید و شما می‌توانید اختیار را اجرا کنید و سهم‌ها را با قیمت اعمال (5،000 ریال) خریداری کنید یا به صرف‌نظر از اختیار و سهم‌ها را با قیمت بازار خریداری کنید.
- In-The-Money (ITM) یا در موقعیت سود:
قیمت سهم بانک صادرات در بازار به 6،000 ریال ارتقا یافته است و قیمت اعمال اختیار همچنان 5،000 ریال باقی مانده است.
حالت ITM به این معناست که اختیار خرید شما در وضعیت سود قرار دارد. با توجه به اینکه قیمت اعمال اختیار (5،000 ریال) کمتر از قیمت بازار سهم (6،000 ریال) است، شما می‌توانید اختیار را اجرا کنید و سهم‌ها را با قیمت اعمال (5،000 ریال) خریداری کنید و در بازار به قیمت بالاتری (6،000 ریال) بفروشید تا سود کسب کنید.
- Out-of-The-Money (OTM) یا موقعیت در زیان:
قیمت سهم بانک صادرات در بازار به 4،800 ریال کاهش یافته است و قیمت اعمال اختیار همچنان 5،000 ریال باقی مانده است.
حالت OTM به این معناست که اختیار خرید شما در وضعیت زیان قرار دارد. با توجه به اینکه قیمت اعمال اختیار (5،000 ریال) بیشتر از قیمت بازار سهم (4،800 ریال) است، اجرای اختیار می‌تواند به زیان همراه باشد. در این حالت، بهتر است از اجرای اختیار خود صرف‌نظر کنید و به صورت مستقیم سهم‌ها را با قیمت بازار (4،800 ریال) خریداری کنید.
در این مثال‌ها، نشان داده شده است که اصطلاحات ATM، ITM و OTM نشان‌دهنده وضعیت اختیار خرید (Call Option) در مقایسه با قیمت بازار دارایی پایه (سهم بانک صادرات) در زمان اجرای اختیار هستند و تأثیر آنها بر سود یا زیان سرمایه‌گذار مشخص می‌شود.
مولفه‌های قرارداد اختیار معامله:
- نوع قراداد: اختیار خرید (Call) که به خریدار اجازه می‌دهد دارایی را خریداری کند و اختیار فروش (Put) که به خریدار اجازه می‌دهد دارایی را بفروشد.
- زمان سررسید: زمانی که قرارداد منقضی می‌شود.
- قیمت اعمال: قیمتی که دارایی می‌تواند بر اساس قرارداد خرید یا فروخته شود.
- قیمت اختیار: مبلغی که خریدار در ابتدا به فروشنده پرداخت می‌کند.
موقعیت‌های قرارداد اختیار معامله
اختیار معامله، به طور کلی به چهار موقعیت تقسیم می‌شوند که در ادامه به بررسی ویژگی های هر کدام از این قرارداد ها خواهیم پرداخت:
1- خرید اختیار معامله خرید:
- در این موقعیت، یک فرد حق خرید یک دارایی در آینده را با قیمت معین می‌خرد.
- اگر قیمت دارایی افزایش یابد، خریدار می‌تواند از این اختیار استفاده کند و دارایی را با قیمت پایین‌تری خریداری کند.
- خطر مالی محدود به قیمتی است که برای اختیار پرداخت شده است.
2- فروش اختیار معامله خرید:
- فروشنده، حق خرید یک دارایی را به فروش می‌رساند.
- اگر قیمت دارایی کاهش یابد یا تغییر نکند، فروشنده سود می‌کند.
- ولی اگر قیمت دارایی افزایش یابد، فروشنده ممکن است زیان ببیند.
3- خرید اختیار معامله فروش:
- خریدار، حق فروش یک دارایی در آینده را با قیمت معین می‌خرد.
- اگر قیمت دارایی کاهش یابد، خریدار می‌تواند از این اختیار استفاده کرده و دارایی را با قیمت بالاتری بفروشد.
- خطر مالی محدود به قیمتی است که برای اختیار پرداخت شده است.
4- فروش اختیار معامله فروش:
- فروشنده، حق فروش یک دارایی را به فروش می‌رساند.
- اگر قیمت دارایی افزایش یابد یا تغییر نکند، فروشنده سود می‌کند.
- ولی اگر قیمت دارایی کاهش یابد، فروشنده ممکن است زیان ببیند.
دامنه سود و زیان قرارداد های اختیار معامله:
در قراردادهای اختیار معامله، معاملات بدون دامنه نوسان انجام می‌شود. دارندگان موقعیت خرید اختیار معامله‌های خرید و فروش، میزان ضرر خود را محدود می‌کنند. دامنه سود در خرید اختیار خرید نامحدود است ولی در خرید اختیار فروش محدود به قیمت اعمال می‌شود. در مقابل، دارندگان موقعیت فروش ممکن است در اختیار معامله‌ی خرید، نامحدود و دارندگان موقعیت فروش در اختیار معامله فروش، محدود به قیمت اعمال ضرر کنند.
معامله در موقعیت‌های فروش اختیار خرید و فروش اختیار فروش به دلیل وسعت دامنه زیان، به یک معامله بسیار پر ریسک تبدیل می‌شود. در نتیجه، به شدت توصیه می‌شود که پیش از سرمایه‌گذاری در این نوع قراردادها، به جزئیات و نکات مرتبط با آنها دقت و تسلط کافی داشته باشید. این معاملات از جنبه‌های فنی و مالی بسیار پیچیده هستند و انجام آنها بدون دانش کافی می‌تواند به مشکلات جدی و ضررهای قابل توجهی منجر شود.
ریسک‌های مرتبط با قراردادهای اختیار معامله:
بازار نقدشوندگی: یکی از اصلی‌ترین ریسک‌های مرتبط با قراردادهای اختیار معامله، نقدشوندگی بازار است. به عبارت دیگر، در برخی از زمان‌ها و برای برخی از نمادها، حجم عرضه و تقاضا ممکن است کم باشد و بازار ممکن است با نوسانات ناپیوسته روبرو شود. این موضوع باعث می‌شود سرمایه‌گذاران ممکن است در تعدیل موقعیت‌های خود مشکل داشته باشند و اجرای قراردادهای اختیار به صورت دقیق و موثر به چالش کشیده شود.
مارجین کال شدن: ریسک دیگری که در بازار اختیارها مطرح می‌شود، مارجین کال شدن است. این امر زمانی اتفاق می‌افتد که زیان موقعیت فروش یا خرید اختیار بیشتر از وجه تضمین اولیه آن شود. در این صورت، فروشنده اختیار موظف است مارجین کال را به مبلغ بالاتری افزایش دهد یا موقعیت معکوس در اختیار فراخوانده متقاضی قرارداد ایجاد کند. این موضوع باعث می‌شود برخی از سرمایه‌گذاران ممکن است با نیاز به افزایش میزان وجه تضمین یا اخذ موقعیت معکوس در مواجهه باشند که ممکن است تاثیر منفی بر سرمایه و معاملات آینده آنها داشته باشد.
وجه تضمین چیست؟
وجه تضمین در اختیار شخصی قرار دارد که موقعیت خرید را در قراردادهای اختیار معامله دارد. خریدار نیازی به تودیع وجه تضمین در قراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش ندارد و فقط باید به اندازه ارزش معامله به همراه کارمزد‌ها در حساب عملیاتی خود پول داشته باشد.
اما فروشنده برای ثبت سفارش فروش مبلغی تحت عنوان وجه تضمین اولیه در حساب قدرت خرید خود باید داشته باشد. مبلغ وجه تضمین اولیه ثابت بوده و فقط در زمان ثبت سفارش فروش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پس از ثبت سفارش فروش، بورس مبلغ نهایی وجه تضمین را تحت عنوان وجه تضمین لازم، در پایان جلسه معاملاتی محاسبه و اعلام می‌کند. مشتری باید حداقل ۷۰ درصد از این مبلغ را در حساب قدرت خرید خود داشته باشد و در غیر این صورت اخطاریه افزایش وجه تضمین دریافت کرده و باید قدرت خرید خود را شارژ کند.
کلام آخر:
بازار اختیار معاملات، فرصت‌های منحصر به فردی را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند. اما موفقیت در این بازار بستگی به آگاهی و استفاده هوشمندانه از اختیارها و مدیریت موثر ریسک‌ها دارد. در نظر داشته باشید که قراردادهای اختیار معامله امکانات بیشتری ارائه می‌دهند اما همراه با ریسک‌های منحصر به فردی نیز هستند. سرمایه‌گذاران باید به دقت استراتژی‌های خود را انتخاب کرده و با تحلیل دقیق و آگاهی از وضعیت بازار، معاملات خود را انجام دهند. همچنین، استفاده از ابزارهای حفاظتی و مدیریت مناسب ریسک‌ها می‌تواند به سرمایه‌گذاران در حفظ و افزایش سرمایه‌شان کمک کند.
سوالات متداول:
